Antybiotyki to jedno z największych osiągnięć współczesnej medycyny. Dzięki nim udało się uratować miliony istnień ludzkich, zwalczając niebezpieczne infekcje bakteryjne. Jednak ich stosowanie – zwłaszcza bez umiaru – może mieć poważne skutki uboczne. Jednym z najważniejszych, choć często niedocenianych, jest wpływ antybiotyków na mikrobiotę jelitową, czyli zespół mikroorganizmów zamieszkujących nasze jelita.
W uproszczeniu można powiedzieć, że antybiotyki działają jak bomba atomowa dla naszej flory bakteryjnej. Zabijają nie tylko chorobotwórcze bakterie, przeciwko którym zostały przepisane, ale także te pożyteczne, które wspierają nasze zdrowie na co dzień. Co dokładnie dzieje się w naszym organizmie po antybiotykoterapii?
1. Spadek różnorodności bakterii w jelitach
W zdrowym organizmie mikrobiota jelitowa jest niezwykle różnorodna, dominują w niej bakterie. Szacuje się, że u osoby w dobrej kondycji w jelitach żyje od kilkaset do około tysiąca różnych gatunków bakterii. Te mikroorganizmy nie tylko współistnieją, ale tworzą złożony ekosystem, który pomaga nam trawić pokarm, chroni przed infekcjami i wspiera układ odpornościowy.
Kiedy przyjmujemy antybiotyki, ten delikatny balans zostaje zaburzony. Leki te nie potrafią rozróżniać między „dobrymi” a „złymi” bakteriami. W efekcie ich działania liczba gatunków zamieszkujących jelita może gwałtownie spaść – nawet do mniej niż 100, a w skrajnych przypadkach pozostają tylko pojedyncze szczepy.
Zmniejszenie różnorodności mikrobioty oznacza osłabienie jej funkcji ochronnych. Zubożona flora bakteryjna ma trudności z rozkładaniem niektórych składników pożywienia, co może prowadzić do zaburzeń trawienia, wzdęć i zaparć. Ponadto maleje zdolność jelit do zwalczania patogenów, co zwiększa ryzyko infekcji i stanów zapalnych.
2. Przewaga szkodliwych drobnoustrojów
Kiedy pożyteczne bakterie zostają zniszczone, powstaje „wolne miejsce” w jelitach. To przestrzeń, którą bardzo chętnie zajmują patogeny – drobnoustroje potencjalnie chorobotwórcze. Jednym z najbardziej niebezpiecznych z nich jest Clostridium difficile. To bakteria, która w normalnych warunkach występuje w organizmie w bardzo niewielkich ilościach i jest skutecznie kontrolowana przez zdrową mikrobiotę. Po kuracji antybiotykowej może jednak gwałtownie się rozmnożyć.
Rozrost C. difficile prowadzi do bardzo poważnych dolegliwości. Najczęściej pojawia się silna, przewlekła biegunka, która może być szczególnie groźna dla osób starszych i osłabionych – w skrajnych przypadkach może nawet zagrażać życiu. Innymi konsekwencjami braku równowagi mikrobiologicznej są grzybice, np. drożdżyca pochwy lub jamy ustnej, oraz przewlekłe stany zapalne jelit.
Jedną z najnowocześniejszych metod leczenia ciężkich przypadków zakażenia C. difficile jest przeszczep mikrobioty kałowej (ang. FMT – Fecal Microbiota Transplantation). Procedura ta polega na wprowadzeniu do jelit pacjenta bakterii pobranych z kału zdrowego dawcy. Dzięki temu możliwe jest odbudowanie prawidłowej flory bakteryjnej i przywrócenie równowagi mikrobiologicznej. Choć może brzmieć niecodziennie, metoda ta okazuje się skuteczna tam, gdzie zawiodły inne terapie.
3. Uszkodzenie bariery jelitowej
Oprócz walki z patogenami i wspomagania trawienia, mikrobiota pełni jeszcze jedną bardzo ważną funkcję – pomaga utrzymać szczelność bariery jelitowej. Nasze jelita są wyścielone warstwą komórek, które tworzą barierę oddzielającą wnętrze jelita od reszty organizmu. Dobre bakterie wspierają tę barierę poprzez produkcję substancji zwanych krótkołańcuchowymi kwasami tłuszczowymi, z których najważniejszy jest maślan.
Maślan stanowi główne źródło energii dla komórek nabłonka jelitowego. Dzięki niemu komórki te mogą się regenerować i pełnić swoją funkcję ochronną. Gdy bakterii wytwarzających maślan jest zbyt mało – na przykład po antybiotykoterapii – bariera jelitowa słabnie. To zjawisko znane jest jako „zespół nieszczelnego jelita”.
Nieszczelna bariera jelitowa pozwala przedostać się do krwiobiegu cząsteczkom, które normalnie powinny pozostać w jelitach, np. fragmentom bakterii czy niestrawionym resztkom pokarmowym. To może prowadzić do przewlekłych stanów zapalnych, osłabienia odporności, a nawet rozwoju chorób autoimmunologicznych.
Dlaczego warto chronić mikrobiotę?
Zrozumienie, jak ogromną rolę odgrywa mikrobiota jelitowa, zmienia nasze podejście do zdrowia. Nie jest to już tylko „flora bakteryjna” – to złożony system, bez którego organizm nie funkcjonuje prawidłowo. Zaburzenia tego ekosystemu mogą wpływać nie tylko na trawienie, ale również na zdrowie psychiczne, odporność i ryzyko chorób przewlekłych.
Dlatego tak ważne jest odpowiedzialne stosowanie antybiotyków. Powinny być przepisywane tylko wtedy, gdy są rzeczywiście potrzebne – nie działają na wirusy, więc nie mają sensu przy przeziębieniu czy grypie. Warto również dbać o regenerację mikrobioty po antybiotykoterapii, np. poprzez dietę bogatą w błonnik, fermentowane produkty (kiszonki, jogurty naturalne) i ewentualne suplementy probiotyczne.
Podsumowanie
Antybiotyki mogą uratować życie, ale mają też swoją „ciemną stronę”. Ich wpływ na mikrobiotę jelitową jest poważny i długotrwały. Zmniejszają różnorodność pożytecznych bakterii, ułatwiają rozrost szkodliwych drobnoustrojów i osłabiają naturalną barierę jelitową. Dlatego kluczowe jest ich rozważne stosowanie oraz dbałość o odbudowę flory bakteryjnej po zakończeniu leczenia.
Na podstawie: Liang, D., Leung, R.KK., Guan, W. et al. Involvement of gut microbiome in human health and disease: brief overview, knowledge gaps and research opportunities. Gut Pathog 10, 3 (2018). https://doi.org/10.1186/s13099-018-0230-4
Lloyd-Price, J., Abu-Ali, G. & Huttenhower, C. The healthy human microbiome. Genome Med 8, 51 (2016). https://doi.org/10.1186/s13073-016-0307-y
Al Bander Z, Nitert MD, Mousa A, Naderpoor N. The Gut Microbiota and Inflammation: An Overview. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(20):7618. https://doi.org/10.3390/ijerph17207618
Yang, K., Li, G., Li, Q. et al. Distribution of gut microbiota across intestinal segments and their impact on human physiological and pathological processes. Cell Biosci 15, 47 (2025). https://doi.org/10.1186/s13578-025-01385-y
W edycji tekstu wspomagano się narzędziami opartymi na AI z modelami językowymi Copilot i DeepSeek.
Autor doniesienia: Prof. dr hab. n. med. Przemysław Guzik, Katedra i Klinika Intensywnej Terapii Kardiologicznej, Uniwersyteckie Centrum Badań Sportowo-Medycznych, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu.