dr n. med. Remigiusz Domin
1) Klinika Endokrynologii, Przemiany Materii i Chorób Wewnętrznych UMP
2) Uniwersyteckie Centrum Badań Sportowo-Medycznych UMP
W dzisiejszym dynamicznym świecie, gdzie dostęp do usług przez całą dobę stał się normą, praca zmianowa stała się nieodłącznym elementem wielu zawodów. Szpitale, transport, przemysł i usługi publiczne funkcjonują nieprzerwanie, a ich sprawne działanie opiera się na pracownikach wykonujących swoją pracę w nietypowych godzinach. Niestety, choć system zmianowy umożliwia nieprzerwaną działalność, to jego wpływ na zdrowie pracowników jest głęboko negatywny. Coraz więcej badań wskazuje na to, że zakłócenia rytmu dobowego, będące efektem pracy zmianowej, prowadzą do poważnych problemów zdrowotnych, zwłaszcza w kontekście układu sercowo-naczyniowego.
Co to jest rytm dobowy i dlaczego jest ważny?
Rytm dobowy, czyli nasz wewnętrzny zegar biologiczny, to cykl regulujący wszystkie podstawowe procesy w organizmie. Jego centrum znajduje się w podwzgórzu. Rytm ten synchronizuje nasze funkcje życiowe z cyklem dnia i nocy, wpływając na sen, metabolizm, temperaturę ciała, ciśnienie krwi i wydzielanie hormonów.
Naturalne światło jest głównym sygnałem regulującym rytm dobowy. Kiedy rano słońce wschodzi, organizm zwiększa produkcję kortyzolu, hormonu, który przygotowuje nas na aktywność. Wieczorem zmniejsza się wydzielanie tego hormonu, a szyszynka zaczyna produkować melatoninę, która sygnalizuje czas na sen. Praca zmianowa zakłóca tę harmonię, zmuszając organizm do aktywności w godzinach, które normalnie przeznaczone są na regenerację.
Rytm dobowy a układ sercowo-naczyniowy
Układ sercowo-naczyniowy działa w rytmie dobowym. Ciśnienie krwi, tętno i aktywność naczyń krwionośnych zmieniają się w ciągu dnia, dostosowując się do naszego poziomu aktywności. Rano ciśnienie krwi wzrasta, aby przygotować organizm na aktywność fizyczną, a wieczorem obniża się, wspierając regenerację.
Zakłócenia rytmu dobowego, typowe dla pracy zmianowej, zwiększają ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, takich jak nadciśnienie, miażdżyca czy niewydolność serca. Badania wskazują, że ryzyko zawału serca jest najwyższe rano, co może być związane z naturalnym wzrostem ciśnienia krwi w tych godzinach. Praca nocna dodatkowo potęguje to ryzyko, zaburzając naturalne procesy adaptacyjne organizmu.
Praca zmianowa a choroby sercowo-naczyniowe: co mówią badania?
Przełomowe badania epidemiologiczne wykazały, że osoby pracujące w systemie zmianowym mają o 23% wyższe ryzyko zawału serca oraz o 5% wyższe ryzyko udaru mózgu w porównaniu z osobami pracującymi w tradycyjnych godzinach dziennych. Ryzyko wzrasta wraz z długością pracy w systemie zmianowym – po pięciu latach ekspozycji zwiększa się o dodatkowe 7% co pięć lat.
Mechanizmy stojące za tym zjawiskiem są złożone. Po pierwsze, praca zmianowa prowadzi do przewlekłego niedoboru snu, co przeciąża układ sercowo-naczyniowy. Po drugie, zakłócenia rytmu dobowego zaburzają metabolizm glukozy i lipidów, zwiększając ryzyko miażdżycy. Po trzecie, praca zmianowa sprzyja przewlekłemu stresowi, który obciąża serce i naczynia krwionośne.
Praca zmianowa a otyłość: niewidzialne zagrożenie
Otyłość, a zwłaszcza otyłość brzuszna, jest jednym z najpoważniejszych skutków pracy zmianowej. Badania wykazały, że pracownicy nocni mają o 23% wyższe ryzyko ogólnej otyłości oraz o 35% wyższe ryzyko otyłości brzusznej w porównaniu z pracownikami dziennymi. Nocne jedzenie oraz brak regularnych posiłków zaburzają normalny metabolizm tłuszczów i węglowodanów, co prowadzi do magazynowania nadmiaru energii w postaci tłuszczu. Dodatkowo, praca zmianowa często wiąże się z ograniczeniem aktywności fizycznej, co jeszcze bardziej pogarsza sytuację.
Jak radzić sobie z negatywnymi skutkami pracy zmianowej?
Choć praca zmianowa jest niezbędna w wielu sektorach, istnieją sposoby na minimalizowanie jej negatywnego wpływu na zdrowie:
Stały harmonogram snu
Nawet w dniach wolnych od pracy warto utrzymywać stałe godziny snu. Pomocne może być stosowanie masek na oczy i zasłon blokujących światło, aby poprawić jakość snu w ciągu dnia.
Zdrowa dieta
Unikaj ciężkich, wysokokalorycznych posiłków w nocy. Skup się na lekkich, zbilansowanych daniach i staraj się jeść w regularnych odstępach czasu.
Regularna aktywność fizyczna
Nawet krótka aktywność, taka jak spacery czy ćwiczenia cardio, może znacznie poprawić zdrowie sercowo-naczyniowe.
Wsparcie medyczne
Regularne kontrole u lekarza, w tym pomiary ciśnienia krwi, poziomu cholesterolu i glukozy, są kluczowe dla wczesnego wykrywania problemów zdrowotnych.
Świadomość i edukacja
Warto edukować pracowników zmianowych na temat potencjalnych zagrożeń zdrowotnych i sposobów ich minimalizowania.
Podsumowanie
Praca zmianowa to wyzwanie, które wymaga zrozumienia i odpowiedniego zarządzania. Zakłócenia rytmu dobowego mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, takich jak choroby sercowo-naczyniowe, otyłość i inne problemy metaboliczne. Jednak dzięki świadomemu podejściu do stylu życia, wsparciu medycznemu i odpowiednim regulacjom można zminimalizować ryzyko i poprawić jakość życia pracowników zmianowych.
W trosce o zdrowie warto zadbać o edukację i wdrażanie strategii prewencyjnych zarówno na poziomie indywidualnym, jak i systemowym. Świadomość to pierwszy krok ku lepszemu zdrowiu!
1. Torquati, L., Mielke, G. I., Brown, W. J. & Kolbe-Alexander, T. Shift work and the risk of cardiovascular disease. A systematic review and meta-analysis including dose–response relationship. Scand J Work Environ Health 44, 229–238 (2018).
2. Kecklund, G. & Axelsson, J. Health consequences of shift work and insufficient sleep. BMJ i5210 (2016) doi:10.1136/bmj.i5210.
3. Sun, M. et al. Meta‐analysis on shift work and risks of specific obesity types. Obesity Reviews 19, 28–40 (2018).
4. Thosar, S. S., Butler, M. P. & Shea, S. A. Role of the circadian system in cardiovascular disease. Journal of Clinical Investigation 128, 2157–2167 (2018).